Bilişsel önyargı kavramı son zamanların sık araştırılan konuları arasında bulunuyor. Bilişsel önyargı; bilişsel sistemin çalışma sistemine bağımlı olarak ortaya çıkan sistematik rasyonellikten sapma şemaları olarak adlandırılırlar. Bilgiyi arama süreci, değerlendirme, yorumlama, yargılama, kullanma ve hatırlamada ve ayrıca aldığımız kararlarda irrasyonel olmamıza sebep olurlar. Bilişsel önyargılar; anılarımızı nasıl oluşturduğumuz, inançlarımızı nasıl şekillendirdiğimiz, insanlarla ilişkilerimizi nasıl kurduğumuzu kısaca hayatlarımızın hemen her alanını etkilemektedir.
Bilişsel Önyargılar Nelerdir?
Bilişsel Önyargı; insanların çevrelerindeki dünyada yer alan bilgileri işlerken ve yorumlarken ortaya çıkan ve verilen kararları ya da yargıları etkileyen sistematik bir düşünme hatası olarak tanımlanır. Bilişsel önyargılardan bazıları hafıza ile ilgilidir. Diğer bilişsel önyargılar ise dikkat soruları ile alakalı olabilir. Bilişsel önyargılar;
Aktör-Gözlemci Önyargı
Sabitleme Önyargısı
Dikkat Önyargısı
Sezgilere Güvenmek
Onay Önyargısı
Yanlış Fikir Birliği Etkisi
İşlevsel Sabitlik
Halo Etkisi
Yanlış Bilgi Etkisi
İyimserlik Önyargısı
Kendini İyi Görme Önyargısı
Dunning Kruger Etkisi gibi çeşitli önyargı çeşitlerinden oluşur.
Bilişsel Önyargılar Nasıl Gelişir?
Bilişsel önyargılar; insanların çevrelerindeki ve dünyadaki bilgileri işledikleri ya da yorumladıkları zaman ortaya çıkan düşünme sürecinde meydana gelen bir tür hatadır. İnsan beyni güçlüdür ancak bir takım sınırlamalara tabidir. Bilişsel önyargılar genellikle beynin bilgiyi işleme ve basitleştirme eyleminin bir sonucu olarak nitelendirilir. Bilişsel önyargılar; duygular, bireysel motivasyonlar, zihnin bilgiyi işleme yeteneğinin sınırları ve sosyal baskılar aracılığı ile ortaya çıkıp bu şekilde gelişebilir. Bilişsel önyargı ayrıca bilişsel esnekliğin azalması nedeniyle insanlar yaşlandıkça daha belirgin şekilde ortaya çıkabilir.
Bilişsel Önyargı Örnekleri
Bilişsel önyargı örnekleri arasında en sık rastlananı algıda seçicilik önyargısıdır. Bu şu şekilde açıklanabilir; örneğin yeni bir araba satın aldınız. Daha sonra açıklanamaz bir şekilde aynı arabayı neredeyse her yerde görmeye başladınız. Benzer bir etki gebe kadınlarda da gözlenir. Gebeliğini yeni öğrenen kadınlar, çevrelerinde etraflarında gebeliğini fark eden kadınlara rastlamaları da aynı etkide bir örnek olarak değerlendirilir. Bu tip örnekler aniden ortaya çıktığı için değil, kişiler akıllarından bu ögeleri seçtikleri için örneklere tesadüf anlamında sık rastlanır. Ek olarak bazı şeylerin ya da olaylarının görünümünün muhtemel anlamda tesadüf olmayacağı duygusuna katkıda bulunan etken de bilişsel önyargı olarak değerlendirilir.
Bilişsel Önyargı Türleri Nelerdir?
Bilişsel önyargılar türlerine göre farklı biçimlerde ve şekillerde kendilerini gösterebilirler. Bu bakımdan etkileri de farklı bireylerde farklı etkilerle gözlenir. Bilişsel önyargı türleri farklı başlıklar altında nitelendirilir. Bilişsel önyargı türleri;
Hesaplama Önyargıları: Kumarbaz Yanılgısı, Sıfır Toplamlı Düşünme Önyargısı, Batık Maliyet Yanılgısı.
Bilgi Önyargıları: Temel Atıf Hatası, Onay Önyargısı, Kör Nokta İllüzyonu.
İnanç Önyargıları: Yanlış Fikir Birliği Etkisi, Adil Dünya Etkisi, Kontrol İllüzyonu.
Hafız Önyargıları: Kafiye Etkisi.
Sosyal Önyargılar: Sahne Işığı Etkisi, Hale Etkisi, Dış Grubun Homojenliği Algısı.
şeklinde sıralanmaktadır.
